“Yönetim Kurulu Toplantı Salonunda Bir Yapay Zeka Gördüm Sanki?“: Sevinç İle Endişe Arasında

Teknolojik ilerlemeler neticesinde icat edilen makinelerin, robotların vb. bilhassa kurumsal hiyerarşide alt kademelerde yer alan çalışanların işlerini ellerinden alacağı, kadim ve kısmen de olsa yerinde bir endişedir. Nitekim bir rivayete göre, 18. yy.’ın sonlarında dolayısıyla “Birinci Sanayi Devrimi”nin etkisini kıyasıya hissettirdiği bir dönemde, buharlı makinelerin işlerini insanların elinden alacağı korkusuna kapılan Ned Ludd, bir dokuma atölyesine girerek henüz yenice icat edilmiş olan bu makinelere zarar verir.

Sonrasında bu davranış kendisine, geleneksel atölyelerini yeni teknolojilerin rekabeti karşısında kapatmak zorunda kalanlar arasından çok sayıda taraftar bularak, organize bir teknoloji karşıtlığına doğru evrilir ve Luddizm olarak anılmaya başlar. Kavram ve onun güncellenmiş versiyonu diyebileceğimiz “Neo-Luddizm” halen bugün otomasyona, bilgisayarın iş ve günlük hayatlarımıza derinlemesine nüfuz edişine, özetle, teknolojinin bizatihi kendisine karşı bir başkaldırının simgesi olarak kullanılmaktadır.

Tıpkı ilk sanayi devrimi döneminde yaşayanlar gibi, günümüz insanı da elbette tutulduğumuz dijital fırtınayla birlikte işsizliğin patlayacağına ilişkin korkulardan azade değil. Nitekim Accenture Türkiye’nin bir raporu bu endişeleri kısmen de olsa haklı çıkaracak şekilde, ABD’de 2000-2008 periyodunda tam tamına 5.8 milyon kişinin, dijitalleşmenin doğrudan ve/veya dolayı tesirleri neticesinde işsiz kaldığından bahsetmekte. McKinsey & Company ise daha da karamsar bir tablo çizerek, 2030’a kadar ekseriyetle mavi yakalılardan oluşan 800 milyonluk bir çalışan grubunun yerlerini robotlara bırakacağını tahmin ediyor.

Öte yandan, dijital devrim bir yandan da vites arttırarak tartışmayı sanki bir sonraki evreye taşıyacak gibi görünüyor. Nitekim, Hong Kong merkezli risk sermayesi şirketi “Deep Knowledge Ventures”, 2014 tarihinde “Yönetim Kurulu (YK)”nda VITAL adlı bir “Yapay Zeka (YZ)”yı kullanmaya başladığını duyurdu. Şirket açıklamasında; Londra merkezli “Aging Analytics” tarafından geliştirilen yazılımın bilhassa yaşla ilgili hastalıklara yönelik ilaç geliştirme yatırımlarına dair kararlara, kapsamlı bir veri setini analiz ederek yardımcı olacağını eklemeyi de unutmuyor.

Bu gelişme, dijitalleşme terminolojisine süratle “beyaz yakalı robotlar”, “metal yakalılar” gibi, YZ’nin bilhassa üst yönetimde temsiline işaret eden bazı kavramların kazandırılmasına vesile oluyor. İster istemez şirketlerin beyaz yakalı çalışanları arasında güçlü bir duygusal dalgalanma hasıl oluyor ve dijital teknolojilerdeki ilerlemelerin mavi yakalılardan sonra, kendi pozisyonlarını da tehdit edip etmeyeceğine dair hararetli tartışmalara girişiyorlar.

Düşünüldüğünde, YZ’lerin YK’larda koltuk edinmesinin firmalar açısından potansiyel olarak müspet ve menfi neticeleri olabilir gibi görünüyor. Müspet yakadan başlarsak, YK’lardan çıkacak kararların daha rasyonel olma ihtimali artıyor gibi görünüyor. Rasyonel karar alma süreci en yalın biçimde yüksek veri eşliğinde karar alternatiflerinin çıkarıldığı ve bunlar içerisinden, yine veriler ışığında en optimal olanının seçildiği bir adımlar silsilesi olarak tasvir edilirse, temel vazifesi veri toplama ve işleme olan YZ’nin YK’ları rasyonel karar alma sürecinde bir sonraki evreye taşıyacağı aşikar. Yine, üzerine düşünmeye değer bir diğer husus da YZ’nin YK’larda yaratabileceği “çeşitlilik” etkisi.

YK’ların cinsiyet, yaş, mesleki geçmiş, uyruk vb. açısından çeşitlendirilmesinin sonuçlarını inceleyen bazı araştırmalar, firmaların bu çeşitlilikten zaman zaman finansal ve sosyal performansta yükseliş gibi bazı mükafatlar elde edebildiklerini gösteriyor. Dolayısıyla akıllara hemen “insan-insansı robotlar ya da insan-YZ kombinasyonlarına yönelik bir YK çeşitlenmesi firmalara diğer çeşitlenme kategorilerinde olduğu gibi bazı kazanımlar sağlama potansiyeline sahip mi?” sorusu geliyor. Eğer umulduğu gibi, YZ’nin YK’lara girişiyle bazı müspet neticeler alınacaksa, bu durumdan şirketlerin muhtelif paydaşlarının faydalanabileceği çok açık. Bahsi geçen gerekçelerle bazı çevreler YZ’lerin YK’lara dahil edilmesine taraftar gibi görünüyorlar.

Tartışmanın “endişeliler” yakasındakilerin korkularının belki de ilk kaynağı, dijital teknolojilerin beyaz yakalılar arasında da işsizliği ciddi manada körükleyebilecek olması. Nitekim Stanford Üniversitesi bünyesinde yürütülen ilginç bir araştırma lisans mezunlarının daha alt eğitim derecelerine sahip olanlara kıyasla beş kat daha fazla işlerini kaybetme riskiyle karşı karşıya olduklarını ortaya koyuyor.

CNBC’den Jennifer Liu’nun haberine göre, araştırmanın sahibi Michael Webb bu durumu, YZ’lerin firmaların daha ziyade beyaz yakalılardan talep ettiği planlama, problem çözümü, tahminde bulunmak gibi görevleri başarıyla ifa etmelerine, dolayısıyla esas olarak beyaz yakalıların yerlerine göz dikmelerine bağlıyor. Endişeliler yakasının mühim bir iddiası daha var: “Dijital teknolojilerin etiği ve duyguları yok!”. Evet, birçok dijitalleşme gurusu henüz dijital teknolojilere “etik”in aşılan(a)madığını belirtiyorlar. “Gelecekte YZ’ler kararlarını etik ilkeler çerçevesinde vermeyi öğrenebilecekler mi?”, “öğrenebileceklerse, muhtelif etik perspektiflerinden hangisini tercih edecekler ve neden?”, bunlar cevabını muhtemelen pek yakında alacağımız ama henüz yanıtları yeterince netleşmemiş sorular.

Peki tartışmayı bir adım ileri taşırsak, “Yapay zeka ile arttırılmış YK’lar”dan belki daha rasyonel ancak hiç de etik olmayan kararlar çıkarsa ne olur?. Bu sorunun cevabını geçmişte, etik ihlaller yaparak imajlarını zedeleyen, müşterilerini rakiplerine kaptıran, mühim tazminatlar ödemeye mahkum edilen şirket örneklerini izleyerek almıştık aslında. Bu arada, Deep Knowledge Ventures da YK’da yapay zeka uygulamasından pek de randıman alamamış olacak ki, firmanın YK’sında yapay zeka kullanımına 2019 yılında son verildi.

Peki ya duygular? Belki de (en azından şu ana dek) duygudan yoksun yapay zekalar ve haliyle yapay zeka destekli YK’lar, firmaların içerisinde faaliyet gösterdikleri toplumlara karşı daha az empatik, duygulardan mühim ölçüde (belki de mutlak manada) soyutlanmış kararlar alacaklar. Dijital dönüşümün hayatlarımıza nüfuz etme süratine bakıldığında öyle anlaşılıyor ki, pek kısa bir süre zarfında, hangi tarafın YZ’nin YK’da varlığına ilişkin hususlarda daha haklı olduğunu hep birlikte görme şansına sahip olacağız.

Prof. Dr. Mehmet Eryılmaz