Asırlık Firmalar(ımız) ve Anatomileri Üzerine Düşünceler

Türk firmalarının çokça zikredilen sıkıntılarından bir tanesi de malum, çok uzun ömürlü olamamalarıdır. Dolayısıyla bu yazımızı bahsi geçen tespit üzerine bina ettiğimizi hemen vurgulayalım. “Türk firmaları sahiden de kısa ömürlü mü?” ve “firmaların yaşam sürelerini belirleyen faktörlerden/faktör kategorilerinden bazıları neler olabilir?” yazımızda yanıt arayacağımız iki temel sual olacak.

Öncelikle, ilk soruya istinaden, gerçekten de bazı ülkelerdeki (örneğin Japonya, Almanya, Birleşik Krallık, Fransa, İtalya vb.)* emsalleri ile mukayese edildiğinde asırlık firmalarımızın sayısının oldukça az olduğunu ve onlara nazaran hayli genç kaldıklarını idrak ediyoruz. Nitekim dünyada halen yaşamını devam ettiren en eski firma 578 yılında Budist tapınakları inşa etmek misyonuyla kurulmuş olan “Kongō Gumi” adlı bir Japon işletmesi. Yine Japonya’nın bağrından çıkmış ve dünyanın en köklü firmaları listesinde adlarını ilk beşe yazdırmış olan “Nishiyama Onsen Keiunkan” (M.S. 705), “Koman” (M.S. 707) ve “Hōshi Ryokan” (M.S. 718) konaklama sektöründe faaliyet gösterirken, beş numaradaki “Genda Shigyō” (M.S. 771) ise kağıt ürünleri üreten bir işletme. Yine listede Avusturya (St. Peter Stiftskulinarium, M.S. 803), Almanya (Staffelterhof Winery, 862), Fransa (Monnaie de Paris, M.S. 864), Birleşik Krallık (The Royal Mint, M.S. 886), İtalya (Marinelli Bell Foundry, M.S. 1040) vb. ülkelere dair pek çok firma yer alıyor (Pariona, 2017; Palko, 2022).

Kendi bağlamımıza dönersek, en uzun ömürlü firmalarımıza dair hazırlanan listeler incelendiğinde, pek çok listede karşımıza çıkan en eski işletmenin 1777 yılında kurulan şekerci “Ali Muhiddin Hacı Bekir” olduğu görülmekte. Öte yandan, bu listeler daha şümullü araştırmalarla revize edilmeye muhtaç gibi görünüyorlar. Dolayısıyla, belki 100 yaşından büyük firmalarımızın sayılarının az, yaşlarının ise diğer ülkelerdeki muadillerine kıyasla küçük kalmasının bir sebebi de belki bu firmalara ilişkin ülkemizdeki araştırmaların yine kapsam ve sayı açısından hayli kısıtlı olması.

Nitekim biraz daha kapsamlıca bir araştırma hemen, efsanevi firmamız Hacı Bekir’e ilaveten listede, ondan daha eski başka bazı firmalarımızın da yer alması gerektiğini ortaya koyuveriyor. Fakat listedeki bu mütevazi ilerleme, asırlık firmalarımızın diğer bazı ülkelerdekilere nazaran sayılarının oldukça az, yaşlarının ise hayli küçük olduğu gerçeğini fazlaca değiştirmiyor. 100 yaşından uzun ömürlü firmalarımıza dair, genişletilmiş bir listeyi aşağıdaki tabloda bulmak mümkün.

100 Yaşından Büyük Türk İşletmeleri

Firma İsmi	Kuruluş Tarihi
1. Çemberlitaş Hamamı	1584
2. Avedis Zildjian	1623
3. Tahmis Kahvesi	1635
4. Cağaloğlu Hamamı	1741
5. Ali Muhiddin Hacı Bekir	1777
6. Karaköy Güllüoğlu	1820
7. Hacıbenlioğlu Kebap	1833
8. Catoni Deniz İşleri	1846
9. Elmacıpazarı Güllüoğlu	1850
10. Kebapçı Kadir	1851
11. Tarihi Kalkanoğlu Pilavı	1856
12. Ziraat Bankası	1863
13. Şekerci Hafız Mustafa	1864
14. Altan Şekerleme	1865
15. İskender	1867
16. Kurukahveci Mehmet Efendi	1871
17. Sabuncakis	1874
18. Vefa Bozacısı	1876
19. Erden Gıda Sanayi	1878
20. Komili	1878
21. Pirge	1879
22. Hamamcıoğulları Müesseseleri Ticaret Türk A.Ş.	1880
23. Tecde Grup	1880
24. Aşçı Bacaksız	1881
25. Boybeyi Mücevher	1881
26. Saffet Abdullah Güllaçları	1881
27. Cemilzade	1883
28. Çöğenler Helvacılık	1883
29. Helvacı Necmi	1883
30. Topçu Kebap	1885
31. Helvacı Yakub Efendi	1887
32. İmam Çağdaş	1887
33. Hacı Abdullah Lokantası	1888
34. Hacı Şakir	1889
35. Yıldız Entegre	1890
36. İskender (Kordonciyan) Smokin	1891
37. Lezzet Kebap	1891
38. Besler Köfte	1893
39. Filibe Köftecisi	1893
40. Hasanpaşa Fırını	1893
41. Tarihi Kanlıca Yoğurdu	1893
42. Teksima Tekstil	1893
43. Tuzcuoğlu Nakliyat	1893
44. Rebul Eczanesi	1895
45. Tarihi Sariyer Börekçisi	1895
46. Konyalı Lokantası	1897
47. Alevli A.Ş.	1898
48. Helvacı Ali	1900
49. Sırmakeş Su	1900
50. Emgen Optik	1901
51. Pandeli Lokantası	1901
52. Arkas Holding	1902
53. Gürcüoğlu Ekmek Fırını	1902
54. Hamidiye Su	1902
55. İbrahim Etem Ulagay İlaç Sanayi	1903
56. Bebek Badem Ezmecisi	1904
57. Kaptanoğlu Denizcilik	1904
58. Hacı Şükrü Lokantası	1907
59. Koska	1907
60. Splendid Otel	1908
61. İlancılık A.Ş.	1909
62. Apikoğlu	1910
63. Ece Ajandası	1910
64. Deriş Marka ve Patent Acentalığı	1912
65. Hasankolcuoğlu Restoran	1912
66. Azaklar Odun Köfte	1911
67. Abdi İbrahim	1912
68. Develi Kebap	1912
69. Meşhur Köfteci Mustafa	1912
70. Uludağ İçecek	1912
71. Yenigün Gıda (Reçelleri)	1914
72. Kebapçı Eyüp	1918
73. Yanyalı Fehmi Lokantası	1919
74. Tarihi Sultan Ahmet Köftecisi	1920
75. Tarihi Ali Baba Balık Lokantası	1920
76. Yenice Lokantası	1920
77. İkbal Lokantası	1922
78. Baylan Pastanesi	1923
79. Cumhuriyet Lokantası	1923
80. İstanbul Köftecisi	1923
81. Eyüp Sabri Tuncer	1923
82. Tarihi Cumhuriyet Meyhanesi	1923
83. Tarihi Karaköy Balıkçısı	1923
84. Uşak İlyas Usta Lokantası	1923

Kaynak: Tablo; Erdoğmuş (2007), Radikal (2014), Eryılmaz (2015), Hürriyet (2018), 100 Tarihi Lokanta (t.b.)’den derlenmiştir.  

Not: Listede yer alan firmaların kimileri tarihsel süreç içerisinde kısa dönemler halinde kapalı kalmışlardır. Örneğin; Atatürk’ün de sık sık ziyaret ettiği Pandeli lokantası 2016 yılında kapılarını müşterisine kapatmış ancak 2018 yılında ticaret hayatına geri dönüş yapmıştır (Habertürk, 2016; Akgün, 2018). Bu firmalar da halen hayatlarını aktif olarak sürdürdükleri için listeye dahil edilmişlerdir. Benzer biçimde, bu topraklarda kurulan bazı firmalar da ticari yaşamlarını şu an yurt dışında sürdürebilmektedirler. Örneğin, 1623 yılında Osmanlı İmparatorluğu döneminde İstanbul’da kurulan Avedis Zildjian aile şirketinin sahipleri 1929 yılında ABD’ye göç ederek orada şirketlerini tekrar kurmuşlardır. Halen firmanın merkezi Massachusetts’dedir. Benzer şekilde firma bu topraklarda kurulduğu ve varlığını başka topraklarda olsa da sürdürdüğü için listeye dahil edilmiştir. 

İkinci soruya, yani “firmaları uzun ömürlü kılan faktörler nelerdir?”e gelirsek, bu sualin elbette çok daha geniş araştırmalara ihtiyaç duyan bir soru olduğu aşikar. İlaveten, bu yazının firmaların uzun ömürlerini açıklayabilecek tüm olası değişkenleri okuyucusuyla paylaşmak gibi bir iddiasının bulunmadığının da altını çizmek gerekiyor. Ancak “Stratejinin Üç Ayağı” perspektifinden (Peng, 2002; Boztoprak, 2018) ilham alarak, uzun firma ömrüne vesile olan faktörlerin en azından bir kısmını kabaca üç kategori (firma, endüstri, ulusal-uluslararası seviyedeki değişkenler) altında bir araya getirmek mümkün ve münasip gibi görünüyor. Birincisi; bugün kurumsal yöneti(şi)m şemsiyesi altında ele alınan bazı pratiklerin firmaların ömürlerini uzattığı iddia ediliyor. Bu düşünde çok da temelsiz görünmüyor çünkü birçok araştırmanın bulguları bu iddiayı destekler nitelikte.

Öte yandan, kurumsal yönetim kavramının göreli olarak yeni bir pratik olduğu düşünüldüğünde, bundan yüzyıllar önce kurulup halen yaşamını devam ettiren firmaların uzun ömür sırrını kendi başına açıklamaktan uzak olduğu da aşikar. Bu noktada yapılacak tahminlerden bir tanesi, firma düzeyinde sahip olunan kaynak (beşeri, finansal, teknolojik vb.) ve kabiliyetlerin (örgütsel düzeyde öğrenmek ve unutmak, yenilik yapabilmek, operasyonel kabiliyetler vb.) firmaların yaşam sırlarından sanki bir tanesi olma ihtimali.

Örneğin pandemi döneminde firmaların kaynak ve kabiliyetlerini, genel olarak kendilerini, yeni şartlara göre tekrar ve süratle düzenleyebilmelerinin, bir diğer ifade ile dinamik kabiliyetlerinin, firmaların hayatta kalabilmeleri adına ne denli mühim olduğunu gözlemleme şansımız olmuştu. Bu durumun oldukça eski bir örneği olan ve 1865 yılında kurulan Fin şirketi Nokia; mobil iletişim alanına girinceye kadar kağıt, elektrik, respiratör vb. bir çok ürün üretmiş ve her defasında kabiliyetlerini çağın değişen şartlarına adapte ederek bugünlere gelmiş (Wikipedia, t.b.).

İkincisi, endüstri düzeyinde faktörler (giriş engelleri, endüstrinin yüksek konsantrasyon düzeyi vb.) ve giriş yapılan endüstride firmanın nereye konumlandırıldığı da kimi firmaların ömrüne ömür katmış olabilir.

Nitekim birkaç asırlık Japon işletmeleri arasında otellerin, kadim Türk işletmeleri listesinde de lokantaların ve tatlıcıların yoğunlukta olması bize bu sektörlerin geçmişte firmaların ömrünü uzatabilecek bazı karakterlere sahip olabileceği yönünde sinyaller gönderiyor. Elbette bu tespit de tıpkı diğerleri gibi işletme tarihçilerinin arşivlerde yapacakları daha uzun soluklu araştırmalarla desteklenmeye şiddetle muhtaç. Son olarak ulusal-uluslararası seviyede bazı faktörler de firmaların ömrünü uzatma potansiyeli taşımış-taşıyor hissiyatı veriyor.

Firmanın faaliyet gösterdiği ülke(ler)deki formel ve informel kurumlar (eğitim ve hukuk sistemi, ulusal kültür vb.) da mühim birer faktör gibi görünüyor. Örneğin bir ülkenin ulusal kültürünün Hofstede’yen terminoloji ile “uzun vadeli” yönelime sahip olması firmaları daha uzun soluklu düşünmeye ve pratiklere yöneltebilecek bir unsur gibi. Nitekim dünyanın en uzun ömürlü firmalarının birçoğunu bünyelerinden çıkaran Japonya ve Almanya’nın Hofstede’nin meşhur kültür araştırmasında ulusal kültürü oldukça uzun vade yönelimli ülkeler arasında bulunmaları (Hofstede, t.b.) bir tesadüf olmayabilir.

Hiç şüphesiz uzun ömürlü olmak da firmalar açısından mutlak manada sıkıntılardan azade değil. Öyleyse, bu problemlerin neler olabileceği, bir yandan firmalarımızın ömürlerini uzatmaya gayret ederken bir yandan da onları bedenen ve ruhen nasıl genç tutabileceğimize ilişkin öneriler de bir başka yazımızın konusu olsun.   

* M.S. 1300 yılından önce kurulduğu tespit edilen 62 firmanın 23’ü Japon, 11’i Alman, 7’si Birleşik Krallık, 4’ü Fransız ve 3’ü de İtalyan firmasıdır (Wikipedia, t.b.).

Prof. Dr. Mehmet Eryılmaz 09.08.2022

Kaynakça

Akgün, M. (2018). Geçmişin mirası Pandeli yeniden açıldı. Hürriyet, 8 Aralık, https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/muge-akgun/gecmisin-mirasi-pandeli-yeniden-acildi-41044265, Erişim Tarihi: 08.04.2022.

Boztoprak, H. (2018). Kurum, Endüstri ve Kaynak Bazlı Faktörlerin Firma Performansı Üzerine Etkisine İlişkin Bir Araştırma. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Erdoğmuş, N. (2007). Aile İşletmeleri: Yönetim Devri ve İkinci Kuşağın Yetiştirilmesi. Genişletilmiş 2. Baskı. İstanbul İGİAD Yayınları.

Eryılmaz, M. (2015). İşletme bilimine genel bir bakış. ss.3-79. Eryılmaz, M., Kaygusuz, S. ve Efil, İ. (Ed.). İşletme: Kuram ve Pratik. Bursa: Ekin Yayınevi.

Habertürk (22 Kasım 2016). Atatürk’ün restoranı Pandeli restoran da kapandı. https://www.haberturk.com/yasam/haber/1313670-ataturkun-lokantasi-pandeli-restoran-da-kapandi, Erişim Tarihi: 08.04.2022.

Hofstede, G. (t.b.). Compare countries. https://www.hofstede-insights.com/fi/product/compare-countries/, Erişim Tarihi: 08.04.2022.

Hürriyet (24 Nisan 2018). Binlerce şirket yok oldu ama bu şirketler ayakta kaldı! İşte Türkiye’nin 100 yıllık şirketleri. https://www.hurriyet.com.tr/galeri-binlerce-sirket-yok-oldu-ama-bu-sirketler-ayakta-kaldi-40487939/1, Erişim Tarihi: 27.03.2022. 

Palko, A. (8 Nisan 2022). The oldest companies in the world. Small Business Rain Maker, https://www.smallbusinessrainmaker.com/small-business-marketing-blog/the-oldest-companies-in-the-world-infographic, Erişim Tarihi: 08.04.2022.

Pariona, A. (25 Nisan 2017). The oldest companies still operating today. World Atlas, https://www.worldatlas.com/articles/the-oldest-companies-still-operating-today.html, Erişim Tarihi: 07.04.2022.

Peng, M.W. (2002). Towards an institution-based view of business strategy. Asia Pacific Journal of Management, 19(2/3), 251–267.

Radikal (24 Ağustos 2014). Türkiye’nin en eski aile işletmesi 237 yaşında. http://www.radikal.com.tr/ekonomi/turkiyenin-en-eski-aile-sirketi-237-yasinda-1208727/, Erişim Tarihi: 27.03.2022.

Wikipedia (t.b.). Liste of oldest companies. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_oldest_companies, Erişim Tarihi: 08.04.2022.

Wikipedia (t.b.). Nokia. https://en.wikipedia.org/wiki/Nokia, Erişim Tarihi: 08.04.2022.

100 Tarihi Lokanta (t.b.). https://www.100tarihilokanta.com/, Erişim Tarihi: 27.03.2022.