İktisatta Kurum Kavramı

İktisatta kurumlar, iktisadi aktörlerin davranışlarını kısıtlayan ve yönlendiren her türlü oyun kuralını ifade eder. Burada oyundan kasıt, alım, satım ya da yatırım gibi iktisadi bir unsur içeren bütün davranışların içinde geçtiği ortamdır. Örneğin piyasa, bu oyun alanlarından sadece birisidir. Yani kurum kavramı, ekonomik alanda nasıl davranacağımızı belirleyen kuralları ifade eder. Bu kurallar yazılı kurallar olabileceği gibi, yazılı olmayan kurallar şeklinde de olabilirler.

Yazılı olan kurallara formel kurumlar, yazılı olmayanlara ise enformel kurumlar denir. Yazılı olan (formel) kurumlara her türlü yasal düzenlemeler, kanunlar, yönetmelikler örnek olarak verilebilir. Mesela bankacılık mevzuatı, bankacılık faaliyetinin nasıl yapılacağını belirler. Yazılı olmayan (enformel) kurumlara ise toplumda geçerli davranış kalıpları ve gelenekler örnek verilebilir. Formel kurumların takibi ve incelenmesi daha kolay iken yazılı olmayan, adeta görünmez olan enformel kurumların takibi ve analizi daha zor olmaktadır. Kurumların ortaya çıkış sebebi ise temelde, iktisadi hayattaki belirsizlik ve karmaşayı azaltmaktır.

İktisadi davranışı yönlendiren kurallar olarak kurumlar, hangi durumlarda nasıl davranılacağını göstermek yoluyla iktisadi hayata bir öngörülebilirlik katmaktadırlar. Bu şekilde kurumlar işlem maliyetlerini[1] düşürerek iktisadi alışverişin kazanımlarını artırırlar. Kurumlar aynı zamanda bir ekonomideki teşvik yapısını da belirlemiş olmaktadırlar. Hangi iktisadi davranışın toplumda kabul edilip destekleneceği, hangi iktisadi davranışa karşı tavır alacağı biraz da kurumlar tarafından belirlenir.

İktisadi kalkınmada, sürdürülebilir büyümeyi ve kalkınmayı sağlayacak kurumların varlığı büyük öneme sahiptir. Kurumsal iktisadın önemli isimlerinden, Nobel ödüllü Douglass North, kurumların bu şekilde, Neoklasik iktisat teorisinin tüketici bütçesi, maliyet fonksiyonu gibi diğer kısıtları ile birlikte iktisadi aktörlerin davranışlarını yönlendirdiğini belirtir[2]. Bu şekilde Yeni Kurumsal İktisat, Neoklasik iktisadın tamamlayıcısı olarak İktisat Okulları arasındaki yerini alır.

Ostrom (1986)’ya göre kurumlar, bir iktisadi işlemi gerçekleştirmek için hangi davranışların gerekli, hangi davranışların izin verilmiş olduğunu ve de hangi davranışların men edilmiş (yapılamaz) davranışlar olduklarını belirleyen kurallar bütünüdür. Böylece, Kurumları, Ostrom’u izleyerek, karar verme süreçlerini düzenleyen kural setleri, ya da yönergeler olarak da tanımlamak mümkündür. Bu kural setleri, iktisadi hayatın çeşitli alanlarında, hangi davranışların ‘gerekli’, hangi davranışların ‘yasak’ ve hangi davranışların da ‘izin verilmiş’ davranışlar olduğunu belirlemektedir[3].

Örneğin bir konut satın alımında, tarafların işlem gerçekleşmeden önce ilgili tapu müdürlüğüne belirli bir oranda harç yatırmaları gerekli, harç yatırmadan işlem yapmaları yasak, harç miktarını alıcı ve satıcının aralarında yapacakları pazarlıkla paylaşmaları da izin verilmiş davranışlardır. Bu örnekte davranış, ülkedeki formel kurumlar tarafından belirlenmiştir[4].

Yeni Kurumsal İktisadın önemli isimlerinden biri olan Douglass North, “Eğer gelişmekte olan ülkelerde iktisadi gelişme üzerindeki engellerin üstesinden gelinecekse bu, doğru teşkilatların[5] kurulması ve bunların başındakilerin gerekenleri yapmaları ile olacaktır” demektedir.

Şekil.1: Kurumlar ve İktisadi Performans Arasındaki İlişki

Bir ülkenin kurumsal yapısı, ekonomik sistem içerisinde bulunan çeşitli teşkilatlar için teşvik ve tahdit mekanizmalarını kurarlar. Önemli olan, teşkilatları ekonomik büyümeye katkı yapabilmeleri yönünde teşvik edecek kurumsal yapıları oluşturmaktır. Şekil.1’den görüldüğü üzere, bir ülkedeki kurumlar, teknolojik yapı ile birlikte işlem maliyetlerini ve üretim maliyetlerini etkilemektedir. Bu maliyetleri düşüren kurumsal ve teknolojik gelişmeler, mübadeleden kaynaklanan kazançları artırarak iktisadi performansı etkilemektedir. Aynı zamanda kurumsal yapıdaki gelişmeler teşkilatları büyüme yönünde teşvik ederek yine iktisadi performansı etkilemektedirler. (North,1992).

Dr. Öğr. Üyesi Görkem Bahtiyar

Kaynaklar:

Elinor Ostrom, “An agenda for the study of Institutions”, Public Choice, 48(6),1986, ss.3-25.

Douglass North, “Institutions”, Journal of Economic Perspectives, 5(1), 1991, ss.97-112.

North, D., C. (1992). Transaction Costs, Institutions and Economic Performance. Occasional Papers / International Center for Economic Growth. No.30.

---

[1] İktisatta, bir işlemi tamamlamak için yapılması gereken, o işlemin kendi fiyatı dışındaki tüm parasal ve parasal olmayan masraflara işlem maliyeti denilmektedir. Örneğin bir otomobil almadan önce yapılan araştırmanın parasal ve zamansal maliyeti, işlem maliyetidir.

[2] Douglass North, “Institutions”, Journal of Economic Perspectives, 5(1), 1991, ss.97-112,.

[3] Bkz. Elinor Ostrom, “An agenda for the study of Institutions”, Public Choice, 48(6),1986, ss.3-25.

[4] Ancak Türkiye örneğinde tapu harcı evin bedeline oranla alındığından, bu kurumsal yapı alıcı ve satıcıyı çoğu zaman konut bedelini düşük gösterme yönünde teşvik etmektedir. Bu durum özellikle formel kurumsal düzenlemelerin nasıl yanlış teşviklere yol açabildiğini göstermesi açısından önemlidir.

[5] Yeni Kurumsal İktisatta teşkilat (organisation) kavramı ile, kamu ofisi, şirket, vakıf gibi her türlü kuruluş kastedilmektedir.