TEMEL EKONOMİK KAVRAMLAR

Enflasyon nedir? Nasıl Ölçülür?

Enflasyon fiyatlar genel seviyesindeki artışı ifade eder. Bir ya da birkaç malın fiyatının artması enflasyon demek değildir. Genel fiyat düzeyinde bir artış olması gerekir. Peki, genel fiyatlar düzeyindeki artışı nasıl ölçebiliriz?

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) fiyatların gelişmesini izleyebileceğimiz endeksler oluşturuyor ve yayımlıyor. Buradan hesaplanan enflasyon oranları TÜİK resmi istatistik kurumu olduğu için ücret, fiyat gibi sözleşmelerde baz alınıyor. TÜİK dışında bağımsız kuruluş olan Enflasyon Araştırma Grubu (ENAG) da enflasyon hesaplaması yapıyor. İstanbul Ticaret Odası ise İstanbul’daki fiyat gelişmelerini izleyebileceğimiz endeksler yayımlıyor.

TÜİK’in Hesapladığı Endeksler

TÜİK fiyatlardaki gelişimi takip etmek üzere birçok endeks hazırlıyor. Bu gelişmeleri gözlemlemek, gelecekte sektörlerde ve de ekonominin genelinde fiyatların nasıl gelişeceği ile ilgili bize bilgiler veriyor. Bu endeksleri ve neleri ölçtüğü ise şöyle özetlenebilir:

Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE)

Enflasyonu ölçmek için kullandığımız en yaygın yöntem sepet yönetimidir. Bir sepet varmış gibi hayal ediyoruz. Bu sepetin fiyatındaki değişmeleri izleyerek genel fiyatlar düzeyindeki değişmeleri de görebiliyoruz. Tabii bu hayali sepetin fiyatını takip etmek zor. Bu yüzden endeksleme yöntemi kullanılıyor.

Bu hayali sepetimizin içerisine tüketicinin kullandığı malları koyuyoruz ve böylece tüketici fiyatlarındaki enflasyonu ölçmüş oluyoruz. Bu sepetin hangi malları içereceği ise TÜİK’in yaptığı hane halkı anketine göre belirleniyor. TÜİK her yıl hane halkı anketi yapıyor, hangi malların kullanıldığını ve bu malların kullanımdaki ağırlıklarını belirliyor.

TÜİK ayın belirli günlerinde bu fiyatları topluyor, ağırlıkları ile çarpıyor ve sepetin değeri belirleniyor. Daha sonra endeks değerine çevriliyor. 2003 yılı değeri 100 olarak baz alınıyor ve her ayın sepet değeri bu değere göre belirleniyor.

Örneğin; 2022 Ocak ayı tüketici fiyatları enflasyonunu hesaplayalım. Endeks değerleri aşağıdaki gibi,

	Ocak 2021	…………	Kasım 2021	Aralık 2021	Ocak 2022
TÜFE endeks değerleri	513.30		604.84	686.95	763.23

Ocak 2022’de aylık tüketici enflasyonu; (763.23-686.95)/686.95= 0.111 yani yüzdelik olarak %11.1 hesaplanıyor.

Bir önceki yılın aynı ayına göre ise enflasyon, yani Ocak ayında yıllık enflasyon, ise (763.23-513.30)/513.30= 0.4869 yani %48.69 olarak hesaplanıyor.

TÜİK hane halkı anketlerine göre her yıl endeks içerisindeki mal kapsamını ve ağırlıklarını güncelliyor. Ocak ayı enflasyonu ile bunları da açıklıyor. Şu anda 409 madde ve 904 mal çeşidi içeriyor.

Bu malların hepsine bakmak bize genel fiyat seviyesi hakkında bilgi verebilir. Ancak enflasyonun nereden kaynaklandığı, daha yükselip yükselemeyeceği gibi derin analizler yapmak için alt endeksler kullanılıyor. Bu alt endeksler ise şöyle;

A	Mevsimlik ürünler hariç TÜFE
B	İşlenmemiş gıda ürünleri, enerji, alkollü içkiler ve tütün ile altın hariç TÜFE
C	Enerji, gıda ve alkolsüz içecekler, alkollü içkiler ile tütün ürünleri ve altın hariç TÜFE
D	İşlenmemiş gıda, alkollü içecekler ve tütün ürünleri hariç TÜFE
E	Alkollü içecekler ve tütün hariç TÜFE
F	Yönetilen-yönlendirilen fiyatlar hariç TÜFE

Aylık olarak açıklanan enflasyon oranı manşet enflasyon olarak adlandırılıyor. Ancak bu enflasyon oranında gıda, enerji, altın fiyatları gibi bazı fiyatlar veri. Yani Merkez Bankalarının para politikaları ile değiştiremeyeceği fiyatlar. Bu nedenle Merkez Bankaları para politikasını oluştururken alt endeksleri de takip ediyorlar. Merkez Bankaları tarafından yakından takip edilen enflasyon ise çekirdek enflasyon. Genellikle C endeksi, yani enerji, gıda ve alkolsüz içecekler, alkollü içkiler ile tütün ürünleri ve altın hariç TÜFE, çekirdek enflasyon göstergesi olarak kullanılıyor.

Yurt içi Üretici Fiyatları Endeksi  (Yİ-ÜFE)

Yİ- ÜFE yurtiçinde üretimi yapılan ve yurt içine satışa konu olan ürünlerin fiyatlarından oluşturulan bir endeks. Madencilik ve Taş ocakçılığı, İmalat, Elektrik ve Gaz, Su Temini sektörlerini kapsıyor. Bu sektörlerden alınan fiyatları TÜİK derliyor ve ağırlıklandırarak bir endeks oluşturuyor. Yine 2003 yılı baz yıl olarak alınıyor (2003=100) ve endeksler buna göre oluşturuluyor. Bu endekslerdeki değişimler de Yİ-ÜFE’yi gösteriyor. İnşaat, toptan ve perakende ticaret, otel ve lokantalar, ulaştırma, depolama, haberleşme, malî aracı kuruluşların faaliyetleri, eğitim, sağlık işleri ve sosyal hizmetler gibi hizmet sektörleri ise Yİ-ÜFE içerisinde yer almıyor.

Yi-ÜFE’de yukarıda verdiğim TÜFE örneği gibi bir önceki ay endeks değerine oranlanarak aylık enflasyon bulunuyor. Bir önceki yılın endeks değerine oranlandığında ise o ayın yıllık enflasyon oranı belirleniyor.

TÜFE’de fiyatlar tüketicinin satın aldığı market, pazarlardan derleniyor yani tüketicinin aldığı fiyata vergiler dâhil. Oysa Yİ-ÜFE’de fiyatlar üreticiden alınıyor. Dolayısıyla vergiler dâhil değil. Üreticilerin peşin yurtiçi satış fiyatı dikkate alınıyor.

Hizmet Üretici Fiyat Endeksi (H-ÜFE)

TÜİK, hizmet fiyatlarındaki gelişmeleri izleyebilmek adına hizmet üreticilerinden de veri topluyor ve bunları H-ÜFE endeksi altında endeksliyor. Ulaştırma ve Depolama Hizmetleri, Konaklama ve Yiyecek Hizmetleri, Bilgi ve İletişim Hizmetleri, Gayrimenkul Hizmetleri, Mesleki, Bilimsel ve Teknik Hizmetler, İdari ve Destek Hizmetler sektörlerinden alınan fiyatlar derleniyor ve endeksleniyor.

H-ÜFE endeksinde de yine ÜFE’de olduğu gibi vergiler hariç yurtiçi satış fiyatları toplanıyor. Ancak referans dönemi 2017 yılı. Yani 2017 yılı değeri 100 kabul ediliyor ve endeks buna göre hesaplanıyor.

Yurt Dışı Üretici Fiyat Endeksi (YD-ÜFE)

YD-ÜFE ise yurtiçinde üretimi yapılan ve yurt dışına satışa konu olan ürünlerin üretici fiyatlarını zaman içinde karşılaştırarak fiyat değişimlerini ölçen fiyat endeksi. Madencilik ve Taşocakçılığı, İmalat Sektörlerini kapsıyor. TÜİK, yurt içi üreticilerden satış fiyatlarını topluyor. Ancak malın navlun, sigorta ve yurtdışında yapılan diğer masrafları dâhil değil. Yine TÜİK bu fiyatları bir endekse çeviriyor ve bu endekste de kullandığı referans yıl 2010. Bu endeks üzerinden aylık fiyat değişimlerini görmek mümkün oluyor.

Tarım Ürünleri Üretici Fiyat Endeksi (Tarım-ÜFE)

Tarımsal üreticinin piyasaya sattığı tarım ürünlerinin üreticiden çıkış fiyatlarını takip etmek için kullanılan bir endeks. Tarım, ormancılık ve balıkçılık ürünlerindeki fiyatlar toplanıyor. Bu fiyatlar üretici fiyatları yani KDV ve benzeri vergiler hariç satış fiyatı. Endekslemede baz alınan yıl ise 2015. Bu endeksten tarım ürünlerindeki enflasyon aylık frekansla takip edilebiliyor.

Tarımsal Girdi Fiyat Endeksi (Tarım- GFE)

Tarımsal üreticilerin satın aldığı girdilerin fiyatlarındaki değişimi izlemek için de TÜİK satın aldıkları girdilerin fiyatlarından oluşan bir endeks hazırlıyor: Tarım GFE. Tohum, gübre, kesif yemler, tarımsal ilaçlar, fide ve fidan, enerji ve yağlar, makine bakım masrafları gibi tarımsal üreticilerin üretim yaparken kullandıkları girdilerin fiyatlarını izleniyor. Bu endeksleme için de baz yıl 2015. Aylık gelişmeleri TÜİK açıklıyor.

Enflasyon Araştırma Grubu (ENAG)

Enflasyon Araştırma Grubu(ENAG) ise bağımsız bir proje. Projenin hedefi dinamik bir enflasyon hesaplama süreci oluşturabilmek. ENAG TÜİK gibi sepet yöntemi ile verileri topluyor ve endeksliyor. ENAG’ın enflasyon sepeti TÜİK’in enflasyon sepetindeki 339 mal grubundan oluşuyor. Yani TÜİK’le benzerlik %80 civarında. Ancak ENAG bu verileri dinamik bir şekilde topluyor. Tüm bu malların verileri günlük olarak toplanıyor ve endeksleniyor.

Bu endeks değerlerine göre de ENAG, TÜİK’le aynı dönemde enflasyon oranlarını açıklıyor. Karşılaştırma yapmak da böylece mümkün oluyor.

İstanbul Ticaret Odası (İTO)

İTO, İstanbul’daki perakende fiyatlarını izleyebilmek için İstanbul Ücretliler Geçinme Endeksini yayınlıyor. Bu endeks İstanbul’daki perakende fiyatlarını görmek için kullanılıyor. 1995 yılındaki fiyatları baz alan bu endeksin 1985 ve 1963 yıllarını baz alan değerleri de ayrıca yayınlanıyor.

Üretici fiyatlarını görmek için ise Toptan Eşya Fiyat Endeksi bulunuyor. 1963 yılını baz alan bu endeksten de toptan eşya fiyatlarındaki aylık gelişmeleri izlemek mümkün.

İstanbul Ticaret Odası’nın hazırladığı endeksler sadece İstanbul’daki fiyatları kapsıyor. TÜİK ve ENAG’ın hazırladığı endekslere göre kapsayıcılığı daha dar. Ancak İstanbul’un Türkiye ekonomisindeki payı düşünüldüğünde dikkate değer.

İTO endekslerini genellikle ayın ilk günü açıklıyor. Yani TÜİK’ten önce. TÜİK’ten gelecek verinin öncü göstergesi olarak görülüyor ve basında da hayli ilgi çekiyor.