Gelir Dağılımında Adaletsizlik

Gelir dağılımında adaletsizlik artıyor. Geçen hafta yayımlanan raporunda Oxfam buna dikkat çekmiş. Başlığı ise sarsıcı: “Eşitsizlik Öldürür”. Raporda her yıl gelir dağılımındaki eşitsizlik nedeniyle 21.300 kişinin öldüğüne vurgu yapılıyor. Üstelik Covid bu eşitsizliği daha da arttırdı. Covid başladığından beri Dünya’nın en zengin 10 kişisinin servetleri ikiye katlanırken, 160 milyon aşırı yoksulluğa sürüklendi. Covid gelir dağılımındaki bu adaletsizlik nedeniyle daha ölümcül seyretti ve daha uzun sürdü. 

Küresel Eşitsizlik Raporu(2022)’na göre ise en üst gelir grubunda bulunan %10’luk kesim gelirin %52’sini servetin %76’sını alıyor. En altta kalan %50 ise gelirin %8.5’i servetin ise %2’si ile yetinmek zorunda. Türkiye’de de durum aynı. Türkiye’de en üst gruptaki %10 gelirin %55’ini servetin ise %67’sini alıyor. 

Adaletsizlik çarpıcı. 

Son günlerde IMF, Dünya Bankası, Dünya Ekonomik Forumu gibi kuruluşlar gelir dağılımında adalete daha fazla vurgu yapmaya başladılar. 1980’lerde yön verdikleri politikalarla bu adaletsizliğin fitilini ateşleyenin de yine bu kurumlar olduğunu düşününce insan şaşırıyor. İyi tarafından bakalım: hatalardan ders çıkarılmış. 

1980’ler ve arz yönlü politikalar 

1980’ler gelir dağılımı adaletsizliğinin tüm Dünya’da zirve yaptığı dönemlerdi. Bu günün eşitsizliğinin kökeni o yıllarda. ABD’de Reagan İngiltere’de Thatcher önderliğinde uygulanan arz yönlü politikaların eşitsizliği arttırdığı herkes tarafından kabul ediliyor. Arz yönlü iktisat politikaları çerçevesinde vergiler azaltıldı, agresif bir özelleştirme başladı, sendikalar etkinsiz hale getirildi. Bu politikalar özel teşebbüsün önünü açacaktı. Özel sektörün kârları artacak ekonomik büyüme sayesinde düşük gelir gruplarının gelirleri de yükselecekti: Damlama (trickle down) teorisi. Ancak bu politikalar eşitsizliği arttırdı. 1980’lerde en yüksek %10, en alt %50’nin 53 katı kadar kazanıyordu. Üstelik istenilen büyüme performansı da sağlanamamıştı. Vergilerin artan oranlı ve yüksek olduğu 1953-1963 arasında ekonomik büyüme ortalama %2.2 iken, vergilerin yarı yarıya düştüğü 1990 sonrasında büyüme %1.1’di. 

2008 krizinden sonra bu politikalar birçok ülkede terk edilmeye başlandı ve bir miktar adaletsizlik azaldı. Ama hala bölgeler arasında derin farklılıklar var. Avrupa’da gelir dağılımı adaleti nispeten daha iyi durumda olmasına karşın Sahra altı Afrika ve Latin Amerika gibi bölgelerde gelir dağılımı oldukça adaletsiz. 

Gelir Dağılımında Adaletsizlik İçin Ne yapılabilir?

ABD Hazine Sekreteri Yellen, 21 Ocak’ta yayımladığı bir konuşma metninde 1980 sonrası arz yanlı politikaları eleştiriyor. Uygulanan politikaların büyüme sağlamadığını da ekliyor. Biden yönetiminde potansiyel üretimi arttırmak istediklerini ancak bunu daha çok verimliliği arttırarak, altyapı yatırımları yaparak yapacaklarını anlatıyor. Üstelik konuşmasında gelir dağılımı adaletsizliğine de vurgu yaparak, hedeflerinin bu adaletsizliği azaltmak olduğunu söylüyor. Umuyoruz. 

Gelir dağılımı adaletsizliğinin sosyal ve ekonomik birçok sonucu var. Bunun önlenebilmesi için artan oranlı vergilere, daha güçlü devletlere ve uluslararası kooperasyona ihtiyaç var. 

Artan oranlı bir servet vergisi uzun süredir tartışılıyor. Emlak vergisi gibi servet vergileri zaten uygulanıyor ancak bunlar artan oranlı değil. Özellikle finansal varlıkların bu şekilde vergilendirilmesi daha önemli. 

Vergilerin arttırılması devletlerin de gelirlerini arttıracaktır kuşkusuz. Son yıllarda devletlerin varlıkları giderek küçülüyor. Covid döneminde artan harcamalar nedeniyle borçları arttı. 2019’da tüm Dünya’da kamuya ait servet gelirin %87’si idi. 2021 yılında %75’e indi. Diğer taraftan özel sektörün serveti gelirin %510’undan %525’ine yükseldi. 

Kamuda gelirin artması şart. Gerek gelir dağılımdaki adaletsizliklere çözüm olmak gerekse yeşil dönüşümü gerçekleştirmek için kaynak gerekiyor. Ancak bu sayede sürdürülebilirlik hedeflerini gerçekleştirebilirler. Bu kaynağın nereden sağlanacağı gelir dağılımındaki adaleti de belirleyecek. Dolaylı vergiler üzerinden artan oranlı olmayan bir vergi uygulaması adaletsizliği daha da arttırır. Bu nedenle artan oranlı servet vergisi en iyi seçenek. 

Tabii bunları tek bir ülkenin kendi başına yapmasının bir etkisi olmaz. Tüm ülkeler kooperasyon içinde davranmalı. Çok uluslu şirketler için getirilen asgari %15 vergi düzenlemesi önemli bir adım. Bu vergi rekabetini önler. Keza çok uluslu şirketlerin kârlarının %36’sı vergi cennetlerinde. Apple o kadar düşük vergi ödemeseydi bu kadar büyüyebilir miydi? 

Bu düzenleme önemli bir adım olsa da yetmez. Piketty önderliğindeki Küresel Eşitsizlik Raporu çok uluslu şirketlerden elde edilen vergilerin bir kısmının az gelişmiş ülkelere aktarılmasını öneriyor. Uygulanır mı şüpheli ama güzel bir öneri. Çünkü bu ülkelerdeki eşitsizlik daha çarpıcı ve ölümcül.

Covid gelir dağılımında adaletsizliği daha da arttırarak gidiyor. Bizim şimdi enkazı temizlememiz lazım. Bu bir fırsat olmalı. Şimdi değilse ne zaman?

Doç. Dr. Derya Hekim