Facebook’un Kripto Parası Diem’in Hazin Sonu

Facebook’un (ya da şimdiki adıyla Meta Inc.) 2017 yılında başlattığı kripto para yolculuğu son buluyor. Diem(Libra) Projesini 182 milyon dolar bedelle Silvergate Capital’a sattığını açıkladı.

Kripto para geliştirmeye 2017’de başlasa da asıl ivmelenme 2019 David Marcus’un blok zincir departmanının başına geçmesi ile oldu. Marcus ekibiyle birlikte bir stabil coin projesi geliştirdi: Libra. Bu projeye ödeme altyapısı sağlayıcı, e-ticaret şirketi, girişim sermayesi, kâr amacı gütmeyen kuruluş gibi birçok kuruluş da katılmıştı.

Aslında hareket noktası çok anlamlıydı. Projenin tanıtımında dijital paranın yaygınlaştırılmasının ve nakitsiz bir topluma geçilmesinin ekonomiye katkıları anlatılıyordu. Dünya’da şu anda 1.7 milyar kişinin bankaya erişimi yok. Bu toplam nüfusun yaklaşık %30’u. Üstelik gelişmekte olan ülkelerde bankaya erişim daha da düşük. Örneğin Afganistan’daki nüfusun sadece %15’i bankaya erişebiliyor. Bu oran Nijer’de %16. Projede bankaya erişimi olmayan insanların akıl telefonlar üzerinden para gönderebileceği, bunun da finansal kapsayıcılığı arttıracağı anlatılıyordu.

Bu projede ortaya çıkarılan bir diğer durum ise uluslararası para transferlerin zorluğu ve maliyeti. Bu durum özellikle Afrika’da daha önemli bir problem. Afrika kıtasında ülkelerinin dışında çalışan ve ülkelerine para gönderen çok sayıda işçi bulunuyor. Dünya Bankasının verilerine göre Sahra altı Afrika’ya para göndermenin maliyeti gönderilen tutarın %9’u. Dahası para göndermek bir haftayı bulabiliyor. Bunun da temel nedeni bankalardaki kara para aklama ve terörün finansmanını önleme ile ilgili regülasyonlar. Facebook üzerinden birinden birine transfer edilen para banka üzerinden geçmediğinden bu regülasyonlara da tabi olmuyor. Haliyle hem hızlı hem daha az maliyetli.

Diem (Libra) projesi blok zincir tabanlı bir kripto para projesi. Ancak bildiğimiz kripto paralar gibi merkeziyetsiz ve değeri volatil değil. Tam tersine Diem Assoc. olarak bir merkezi var. Yani izinli bir blok zincir. Üstelik değeri de istikrarlı. Bir stabil coin projesi. Her ne kadar önceleri bir para sepetine bağlanacağı açıklansa da sonradan Diem (Libra) dolara bağlandı. Yani değeri diğer kripto paralar gibi dalgalanmayacak.

Regülasyonlar Durmuyor

Aslında Facebook 2020 yılında parasını tanıtmak istiyordu. Ancak ABD başta olmak üzere tüm ülkelerdeki finansal otoriteler birbirleri ardına açıklamalarda bulundular ve Zuckerberg’i köşeye sıkıştırdılar. Eylül 2019’da Zuckerberg Libra’nın tüm regülasyon gerekliliklerini yerine getirmeden hayata geçirilmeyeceğini açıkladı. Fed Başkanı Jerome Powell, Diem (Libra) ile ilgili yaptığı açıklamada; kara para aklama, tüketicinin korunması ve finansal istikrar konularında çekinceleri olduğunu açıkladı. Regülatörler bu konsorsiyumdaki kuruluşları tek tek arayıp uyardılar. Nihayet büyük bir çatlak olmuştu. Ekim 2019’da PayPal, eBay, Mastercard, Stripe, Visa, Mercado Pago ve Booking Holdings ayrıldılar.

Diem(Libra) projesi tanıtıldığı günden itibaren otoritelerin dikkatini çekiyor. Evet, merkezi bir blok zincir var ama bu devlet kontrolünde değil, Facebook gibi güvenlik skandalları ile adı sık sık geçen bir sosyal ağ platformunun kontrolünde.

Facebook, Aralık 2020’de projenin ismini Diem olarak değiştirdi ve Diem’in ABD dolarına bağlı olacağını açıkladı. Her ne kadar projede regülasyonlarla ilgili kaygılar çözülmeye çalışılsa da ABD karşısına yeni regülasyonlar çıkardı. Sonuçta Facebook projeden çekilmek zorunda kaldı.

Neden ABD otoriteleri Facebook’un bir kripto para çıkarmasını istemiyor?

Bunun birçok nedeni var. Öncelikle Facebook üzerinden blok zincir altyapısı kullanılarak para göndermek daha az maliyetli olacak çünkü kara para aklama ya da terörün finansmanını önlemekle ilgili bankaların tabi olduğu regülasyonlara tabi olmayacak. Bu konuda Facebook her türlü regülasyona uyacağı açıklamasında bulundu fakat yeterli görülmedi.

İkincisi; Facebook’un tüketicilerin verilerini saklama konusunda kirli bir geçmişi var. Cambrdige Analytica skandalında 50 milyon kullanıcısının verilerinin ihlâl edildiği ortaya çıkmıştı. Diem projesindeki veriler kişilerin finansal verileri. Bir ihlal haberi bile finansal karışıklık çıkarma potansiyeline sahip. Facebook bu konuda da çeşitli açıklamalarda bulundu ancak kimsenin hafızasından Zuckerberg’in özür mektubu ve ABD Senatosundaki fotoğrafı silinmedi.

Son olarak; Facebook bir sosyal ağ ve kişilerin bilgilerine sahip. Ödeme hizmeti de veriyor olması bir ağ dışsallığı (network externality) oluşmasına neden olabiliyor. Bu da rekabeti azaltıyor. Yani bu platformlar bir piyasa gücü elde ediyorlar. Tam da bu nedenle Merkez Bankaları dışsallığı düzeltmek için müdahale etmek istiyorlar. Eğer Facebook gibi ağlar ödeme mekanizmasını ellerine geçirirlerse bu piyasa gücünü kötüye kullanıp rekabeti engelleyici uygulama başlatabileceğinden endişe ediliyor.

Bu platformların ödeme sistemleri geliştirmesi Merkez Bankalarını dijital para projeleri geliştirmeye de yöneltti. FED bir yandan Facebook’u regülasyonlarla sıkıştırırken bir yandan da blok zincir temelli dijital para projesi yürütmeye başladı. Çin de aslında Dijital Yuan projesini ABD dolarının etkisini kırmak istediği için değil Alibaba’nın sanal parası Alipay’e bir reaksiyon olarak başlattı.

Merkez Bankaları para alanındaki kontrolü kaybetmek istemiyorlar. Ama ne kadar başarılı olabilecekler bunu zaman gösterecek.

Doç. Dr. Derya HEKİM- 23/02/2022